Қазақ мұнайы қарапайым Қарашүңіл деген жерден бастау алатыны баршаға белгілі. Нақтырақ айтқанда, сонау 1899 жылы Атырау облысындағы Қарашүңгіл деген жерден алғашқы мұнай бұрқағы атқылаған болатын. Ендеше, біз бұл жолы тарих тұңғиығына үңіліп, өткеннің өнегесіне жүгінуді жөн көрдік, деп хабарлайды AtyrauPress тілшісі.
ТАРИХТЫ ТӨҢКЕРІП ҚАРАСАҚ...
Жалпы, еліміздің батыс бөлігі қазба байлықтарға бай екені өткен ХVІІІ ғасырдың өзінде-ақ белгілі бола бастаған. Сол кезде патшалы Ресей өз ғалымдары мен саяхатшыларын осында жер асты байлығын зерттеуге бағыттаған деседі. Ал, кіші жүз қазақтары Ресей империясына қосылған соң, бұл үрдіс үдей түсіпті. Ақыры, орыс зерттеушілері қазақ жерінде «қара алтын» барын дәлелдеп шыққан. Сөйтіп, ұңғымаларды қолмен бұрғылау ісі де басталып кеткен. Тіпті, Қарашүңгілде 12 ұңғыманың тереңдігі 9 метрге дейін жеткен. Мұнда алғашында мұнай атқылай қоймағанмен, оның иісі ғана сезіліпті. Осы хабардың өзі ресейлік өнеркәсіп иелерінің құлағына жетіп, іскер азаматтар алғашқы мәлімдемелерін жасай бастаған...
Осы орайда, біз тарих ғылымдарының докторы Лесқали Бердіғожиннен мұнай өнерксәбінің қалай басталғанын сұрадық.
– Мұнай өнеркәсібі 1800-жылдардан бастау алады. Дәлірек айтқанда, 1804 жылы сол кезде Ресей қарамағында болған Әзербайжанның Баку аймағынан алғаш рет 11 ұңғымадан мұнай атқылады. Міне, содан бергі тоқсан жыл ішінде Ресей империясы мұнай өндіру мен оның өнімдерін сатуда әлемдік ірі державалардың қатарына кірді. Осылайша, ХІХ ғасырдың соңында көш басына Ресей мен Америка Құрама Штаттары шықты. АҚШ-та мұнай өнеркәсібі өз бастауын 1860-жылдары алады. Бұл кезде Американың оңтүстігі мен солтүстігі арасында азаматтық соғыс болып, ел экономикасы жаңа даму бағытына түсті. Мұнай өндіру мен өңдеу ісімен айналысатын алғашқы өндіріс орындары пайда болды. Нәтижесінде, 1862 жылы АҚШ-тан Санкт-Петербург қаласына алғаш рет мұнай өнімі ретінде керосин жеткізілді, - дейді тарихшы.
ТАЙЫЗДАН ТАЗА МҰНАЙ АЛЫНДЫ!
Қарашүңгілге қайта оралсақ, 1899 жылы мұндағы №7 ұңғымада 40 метр тереңдіктен «қара алтын» бұрқағы атқылап, тәулігіне 25 тонна мұнай алына бастады. Бұл біздің еліміздегі ең алғашқы мұнай фонтаны болатын! Мамандардың айтуынша, Қарашүңгіл мұнайы өзінің химиялық құрамы бойынша Баку мұнайынан әлдеқайда сапалы, салмағы жеңіл және майы көп деп саналған. Оның үстіне, осындай сапалы мұнайдың тайыз жерден табылуы көптеген іскер жандардың назарын аударған. Осы кезде Қарашүңгіл ең бай және жұмысшысы көп кәсіпшілік болыпты. Мұнда қызмет еткен жүзге жуық жұмысшының жартысы қазақ ұлтынан болған екен.
– Небәрі қырық метр тереңдіктен таза мұнайдың алынғаны алғаш рет 1905 жылы орыс баспасөзінде жазылады. Онда «қара алтын» өндірісі сәтті жүзеге асқанымен, оны орталыққа жеткізу оңай болмағаны да айтылады. Себебі, мұнда көлік қатынасы да, жол да жоқ. Ал, аймақтың табиғаты қатал – қысы суық, әрі айналада тау болмағандықтан желі де өткір, жазы да аптап ыстық. Енді қайтпек керек? Қазіргі Жылыойдың Прорва, оның бергі жағы Қарашүңгілге жақын аумақта Үлкен және Кіші Ракуша ауылдары болған. Осында орыс балықшылары Каспий теңізінің жағасынан балық аулаған. Жергілікті ауыл тұрғындары оларды ауызсумен және малмен қамтыған. Мұны неге айтып отырмын? Айтқым келгені, Қарашүңгілдің мұнайы сол Ракушадағы порт арқылы шетел асып отырған, - дейді Лесқали Базарғалиұлы.
АТЫРАУДЫҢ МҰНАЙЫ АНГЛИЯҒА АТТАНДЫ
Ал, сол кездің өзінде Қарашүңгіл мұнайы Англияға аттанғанын білесіз бе? Алдымен, ол қарапайым бөшкеге құйылып, түйеге жегілген. Сөйтіп, Ракуша портына жеткізілген. Осылай теңіз арқылы Еділдің бойымен Англияға да барған.
Қарашүңгілге қатысты аңыз-әңгімелерді бала кезінен құлағына құйып өскен жандардың бірі – бүгінде еңбек ардагері, Жылыой ауданының Құрметті азаматы Мақсым Ізбасов. Ол да қазақ мұнайының бастауында ағылшындар болғанын жасырмайды.
– Алдымен Қарашүңгілден алғашқы мұнайы алынды. Артынша ағылшындар 1911 жылы Доссорды, 1915 жылы Мақатты ашты. Бірақ, қазақ мұнайының тарихы Қарашүңгілден басталады. Соның символы ретінде алматылық суретші ауданға кірер қақпаға үлкен белгі орнатты. Онда аспаннан тамып тұрған алып мұнай тамшысы бейнеленген. Онда қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде «алғашқы мұнай тамшысы тамған жер» деп жазылған. Қарашүңгіл кен орны Жылыой ауданы Аққұдық ауылынан солтүстік-батысқа қарай 12 шақырым жерде орналасқан. Бұл жер кен орнына дейін тек қорым ғана болған. Оның алғашық фотосуреті 1903 жылы Санкт-Петербургтен шыққан жинақта жарияланған. Ол киелі орындар қатарына кіреді. Тіпті, еліміздің батыс бөлігіндегі ең ірі ескерткіштердің бірі болып табылады. Қасиетті орынның пайда болуы ХVІІІ-ХХ ғасырлар аралығын қамтиды, - дейді ол.
«ҚАРАШҮҢГІЛ» АТАУЫ ҚАЙДАН ШЫҚТЫ?
Бір қызығы, Қарашүңіл атауына қатысты ел ауызында қалған аңыз-әңгімелер өте көп. Бірінде бұл әулиенің аты екені айтылса, тағы бірінде тарихи тұлға туралы сөз болады. Бірақ, анық-қанығын ешкім білмейді. Себебі, нақты дәлел мен дәйек жоқ. Сондықтан бұл тек тарихтың тылсым құпиясы болып қала бермек. Ал, жалпы, Қарашүңгіл бұл – қорымның атауы. Кейін мұнай алынған соң кен орны да осылай аталып кеткен. Қазір бұл атауды бүкіл әлем біледі десек, еш қателеспейміз.
– Бір аңызға сүйенсек, ХVІІІ ғасырдың басында Қара деген жігіт пен Шүңгіл есімді қыз өмір сүрген екен. Олар бірі-біріне өлердей ғашық болған деседі. Алайда, олардың қосылуына қарсы болған ауыл адамдары түрлі тосқауылдар қойып, кедергілер келтіріпті. Ақыры, екі жас ауылдан қашып шығып, осы Қарашүңгілдің маңында демалыпты. Осы жерде жұмбақ жағдайда көз жұмыпты. Екеуінің денесі сол жердегі Қара әулие маңына жерленген. Қос ғашықтың мәңгілік мекенін жергілікті халық Қарашүңгіл атап кетіпті. Ел аузындағы екінші бір әңгіме, кейбір геологтар бұл жердің ой-шұңқыры көп болғандықтан «қара шұңқыр» деп атаған екен. Оның қазіргі атауы содан шығуы да мүмкін. Қалай болғанда да, аңыз көп, ал, шындық бір, бұл – қазақ мұнайының отаны Қарашүңгіл болып қала береді, - дейді тарихшы Л.Бердіғожин.
МҰНАЙДЫ ЕМГЕ ҚОЛДАНҒАН...
Сондай-ақ, біз осы жердің байырғы тұрғындарын да әңгімеге тартып көрдік. Солардың бірі Байболат Бекболатұлының сөзінше, қазір мұнда мұнай шықпайды екен. Оған не себеп екені де белгісіз.
– Рас, Қарашүңгілде бір кездері мұнай көл-көсір ағып жатты. Оны қалқып алып, түйемен Ракуша портына тасыды. Ал, онда неше түрлі кемелер мен мұнай танкерлері күтіп тұрды. «Қара алтын» арқалаған кемелер тікелей Астрахан қаласына жол тартты. Сол жақтан Бакуге жөнелтілді. Ал, алып танкерлер қазақ мұнайын Қара теңіз бен Жерорта теңізі арқылы әлемдік нарыққа емін-еркін жеткізіп отырды. Осылайша, 100 тонна мұнай шетелге шығарылды. Күндердің бір күнінде қасиет қонған құтты жер бұрғышылармен бірге төмен қарай опырылып түсті. Содан бері Қарашүңгілден мұнай шықпай қойған. Мұны көпшілік «киелі жер өз байлығын өзге елдерге бергісі келмеген» деп топшылайды. Ал, сіз білесіз бе, бұл жердің мұнайы әлі белгілі бола қоймаған заманда жергілікті халық оны «қара май» деп атап, ем-дом мақсатында, әсіресе, қышыма ауруына пайдаланған деседі. Оны денесінің ауырған тұсына жаққан науқас бір-екі күнде сауығып кетеді екен. Қалай болғанда да, мұнайдың құрамында тұз бен минералды дәрумендер көп кездесетіні белгілі ғой. Осыны білген байырғы тұрғындар жерден шағын шұңқыр қазған. Оған бір тәулікте су жиналып, оның бетінен бір шелек май қалқып алып отырған. Ғажап емес пе? - дейді ақсақал.
ТҮЙІН
...Иә, тарихтың тылсым тұстары көп қой. Қалай десек те, әлем экономикасында мұнайдың алар орны ерекше. «Қара алтын» қоры жөнінен де, оны өндіру бойынша да Қазақстан 15 елдің қатарына кіреді. Ал, осындай үлкен жетістік өз бастауын Қарашүңгілден бастау алатынын бүгінгі ұрпақ ұмытпай, көздің қарашығындай сақтауы керек. Қазір бұл жерде көненің көзі болып Қара әулиенің өзі жерленген қорым ғана қалып отыр. Бұрынғыдай бұл жерден ешкім де мұнай тасып жатқан жоқ.
Амандық САҒЫНТАЙҰЛЫ
