Бүгінде осындай болжам жасап отырған ғалымдар Атыраудағы "Ақжайық" резерватында орын алған өртке Каспий теңізінің тез тартылуы мен батыстан соққан екпінді жел себеп болып отырғанын айтып отыр. Осы орайда, біз атыраулық ардагер эколог, өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары Атырау облысы бойынша жерге орналастыру комитетінің төрағасы болып абыройлы еңбек еткен Анатолий Жмыховпен сұхбаттасқан едік.
- Каспий теңізінің деңгейі соңғы жылдары қалай өзгерді?
- 2005 жылдан 2021 жылға дейін Каспий теңізінің деңгейі −26,91 метрден −28,1 метрге дейін төмендеді. 2023 жылдың желтоқсанында теңіз деңгейі жаңа минимумға – −29,03 метрге дейін түскені туралы хабарланды, ал ресми расталған көрсеткіш − 28,59 метр болды. Бұл 1977 жылғы рекордтық төменгі деңгейге (−29,01 м) өте жақын.
- Неліктен Каспий теңізінің деңгейі төмендеуде?
- Бұл үдерістің себептері күрделі және көп қырлы. Климаттық: жауын-шашын азаюы және температураның көтерілуі. Геологиялық: табиғи өзгерістер. Антропогендік: адам әрекеттері, өзендердің (әсіресе Еділдің) су ағынының азаюы.
Сонымен қатар, булану мөлшері су келуінен асып түсіп жатыр, әсіресе аптап ыстық жылдары. Мысалы, 2021 жылы Каспийдегі су температурасы орташа нормадан 1,2°C жоғары болды.
- Су шегінген жағалауда не болып жатыр?
- Су кеткен аумақтар бос қалмайды. Ол жерлерде қамыс пен шөп өсіп, олар тез кебеді. Бұл өсімдіктер өртке өте сезімтал.
- Осындай жерлерде өрт неге жиі болады?
- Құрғақ өсімдіктер оңай жанады, ал ашық далада өрт өте тез таралады. Ecoethics.com.ua сайтының мәліметінше, дала өртінің негізгі себебі – адамның әрекеті, атап айтқанда, шөпті қасақана өртеу. Табиғи себептер, мысалы найзағай, өте сирек кездеседі.
- Мұндай жағдайға нақты қандай мысал келтіруге болады?
- 2025 жылдың маусым айында «Ақжайық» резерватында өрт шықты. Өрт қамыспен көмкерілген, бұрын су астында жатқан жағалауда болды. Бұл оқиға табиғи өзгерістердің нақты салдарын көрсетті.
- Тарихта осындай жағдайлар бұрын да болған ба?
- Иә. IX–XII ғасырларда Каспий теңізінде «Дербент регрессиясы» деп аталатын су шегіну кезеңі болған. Ол кезде де климат жылы әрі құрғақ болған, далада өрт жиі таралған.
- Қазіргі жағдайдан қандай қорытынды жасауға болады?
- Табиғат бізге ескерту беріп отыр. Су шегінген жерлер экологиялық бақылауды және төтенше жағдайлардың алдын алу шараларын қажет етеді. Себебі теңіз шегінген сайын жаңа қауіптер туындайды – және оларды елемеуге болмайды.
Амандық АБДОЛ